Bütçeyi kim onaylar? Gücün, halkın ve paranın kesişim noktasında bir yolculuk
“Bütçeyi kim onaylar?” sorusu kulağa teknik bir ayrıntı gibi gelebilir. Oysa aslında bu soru, demokrasinin kalbine, iktidarın gerçek sahibine ve toplumun kendi geleceğine dair söz hakkına dokunur. Çünkü bütçe sadece bir gelir-gider tablosu değil; bir toplumun önceliklerini, değerlerini ve hayallerini şekillendiren siyasi bir belgedir. Bu yüzden bu yazıda, bütçeyi onaylayan mekanizmayı sadece hukuki çerçevede değil, küresel ve yerel kültürel farklılıklarla birlikte ele alacağız. Hadi gelin birlikte düşünelim: Parayı kim dağıtıyor ve aslında kim karar veriyor?
Bütçeyi onaylayan kurum çoğu ülkede parlamentodur (TBMM, Kongre, Parlamento vb.). Yürütme organı tasarıyı hazırlar, yasama organı görüşür, değiştirir ve onaylar. Ancak süreç ülkeden ülkeye, siyasi rejimlere ve yerel yönetim düzeyine göre farklılık gösterebilir.
Bütçe: Bir ülkenin aynası
Bütçeyi anlamak, bir devletin önceliklerini anlamak demektir. Nerelere daha çok para ayrıldığı, hangi alanların “vazgeçilmez” görüldüğü, kimlerin sesi duyuluyor kimlerin duyulmuyor olduğu bütçe üzerinden okunabilir. Bu yüzden “bütçeyi kim onaylar” sorusu, aynı zamanda “ülkenin kaderine kim yön veriyor” sorusudur.
Küresel tablo: Demokrasi ve güç dengesi
Dünyanın büyük bölümünde bütçeyi onaylayan kurum yasama organıdır. Yani halk tarafından seçilen parlamentolar veya meclisler… Bu modelin temeli, 1215 tarihli Magna Carta’ya kadar gider: “Kral vergi toplayacaksa baronların rızasını alacak.” Modern dünyada bu ilke “yürütme bütçeyi hazırlar, yasama onaylar” şeklinde kurumsallaşmıştır.
ABD örneği: Çatışma demokrasisi
Amerika Birleşik Devletleri’nde bütçe süreci bir satranç maçını andırır. Başkan (yürütme) bütçeyi hazırlar ama Kongre (yasama) onu kesip biçebilir. Temsilciler Meclisi ve Senato farklı versiyonları tartışır, komiteler revize eder, nihayetinde mutabakata varılır. Eğer anlaşma sağlanmazsa “government shutdown” yani hükümet kapanması gibi dramatik sonuçlar ortaya çıkar. Bu süreç, bütçenin yalnızca bir teknik mesele değil, siyasi pazarlık alanı olduğunu gösterir.
İngiltere örneği: Geleneğin gücü
Birleşik Krallık’ta bütçe, “Chancellor of the Exchequer” tarafından sunulur ama nihai onay Avam Kamarası’ndadır. Geleneğe göre Kraliçe (veya Kral) bütçeyi onaylar, ancak bu sadece sembolik bir işlemdir. Gerçek güç halkın temsilcilerindedir. Bu, “vergilendirme temsiliyet gerektirir” ilkesinin canlı bir örneğidir.
İskandinav ülkeleri: Katılım ve şeffaflık
İsveç, Norveç gibi ülkelerde bütçe süreci sadece hükümetle parlamento arasında yürümez; sivil toplum kuruluşları, akademisyenler ve vatandaşlar da erken aşamalardan itibaren sürece dahil edilir. Bu ülkelerde bütçe, yalnızca bir devlet kararı değil, toplumsal bir uzlaşı belgesi olarak görülür.
Yerel gerçeklik: Türkiye ve benzeri modeller
Türkiye’de bütçeyi hazırlama yetkisi yürütmededir. Cumhurbaşkanı ve ilgili bakanlıklar tarafından hazırlanan bütçe, Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne (TBMM) sunulur. Meclis komisyonlarda detaylı olarak görüşür, maddeler üzerinde değişiklikler yapılabilir, ardından Genel Kurul’da oylama yapılır. Bütçe kabul edilirse yasa haline gelir. Eğer reddedilirse önceki yılın bütçesi yeniden değerleme oranında artırılarak uygulanır.
Bu süreç, parlamenter sistemden cumhurbaşkanlığı hükümet sistemine geçişle birlikte değişmiştir. Artık bütçenin hazırlanmasında yürütmenin ağırlığı daha fazladır; yasamanın onay yetkisi sürse de müdahale alanı daralmıştır. Bu durum, “bütçeyi kim onaylar” sorusunu Türkiye’de biraz daha tartışmalı hale getirir.
Yerel yönetimlerde bütçe
Belediyelerde ise durum benzer şekilde işler: Belediye başkanı (yürütme) bütçeyi hazırlar, belediye meclisi (yasama) onaylar. Bu noktada, yerel düzeyde bütçeye halkın katılımı çok daha sınırlıdır. Ancak bazı belediyeler son yıllarda “katılımcı bütçe” uygulamalarıyla mahalle forumları, çevrimiçi oylamalar ve sivil platformlar aracılığıyla vatandaş görüşlerini toplamaya başlamıştır.
Kültürel farklılıklar: Bütçeye bakışın toplumsal yüzü
Bütçenin onaylanma biçimi, bir ülkenin sadece siyasal sistemini değil, kültürel kodlarını da yansıtır. Bazı toplumlarda bütçe “devletin işi” olarak görülürken, bazı yerlerde “herkesin hakkı olan bir tartışma” olarak ele alınır.
- Doğu Asya: Bütçe daha çok teknokratik süreçtir, halkın doğrudan müdahalesi sınırlıdır.
- Latin Amerika: Sivil toplum ve yerel örgütlerin bütçe üzerinde söz hakkı oldukça fazladır; Brezilya’daki Porto Alegre örneği, “katılımcı bütçe” modelinin dünyadaki öncüsüdür.
- Avrupa: Bütçe süreçleri parlamentoda yoğun tartışmalarla şekillenir; kamuoyu baskısı yüksektir.
Bütçeyi kim onaylar sorusu: Aslında kim karar verir?
Şunu unutmamak gerekir: Bütçeyi “resmen” parlamentolar onaylar ama “fiilen” halkın talepleri, baskı grupları, medya ve ekonomik çevreler şekillendirir. Yani onay mekanizması yalnızca yasal bir prosedür değildir; siyasal, toplumsal ve ekonomik güç dengelerinin sonucudur.
Okuyucuya sorular: Söz sizde
- Sizce bütçenin onay sürecinde halk yeterince söz sahibi mi?
- Bulunduğunuz şehirde ya da ülkede bütçe önceliklerini kim belirliyor?
- Bütçe süreçlerine sivil katılımı artırmak için neler yapılabilir?
Sonuç: Bütçe sadece rakam değil, demokrasi ölçüsüdür
Sonuç olarak, bütçeyi kim onaylar sorusunun cevabı teknik olarak “yasama organı” olsa da, gerçekte bu onay mekanizması bir ülkenin demokratik olgunluğunu, toplumsal katılım düzeyini ve adalet anlayışını yansıtır. Bütçe, halkın geleceğe dair söz söyleme hakkının en somut aracıdır. O yüzden mesele sadece “kim onaylar” değil, aynı zamanda “kim etkiler” ve “kim faydalanır” sorularını da sormakla ilgilidir. Şimdi söz sizde: Sizce bugün bütçeye gerçekten kim karar veriyor?